klimaat bewust leven

Een beter klimaat: dit kunnen we leren van de filosoof Plato

De hele wereld heeft last van de opwarming van de aarde en de klimaatcrisis. Toch lijkt het alsof we er nauwelijks iets aan doen. Hoe kan dat? Hoe doorbreken we dit patroon? Een bijzonder (goed!) antwoord ontdekt OMG bij de filosoof Plato. Hoe een filosofie van tweeduizend jaar oud inzichten biedt voor de problemen van nu. 

Hoe vaak gaat je hand naar de koektrommel terwijl je weet dat te veel snoepen niet goed is? Het is een simpel voorbeeld van een strijd tussen rede en begeerte waarmee bijna ieder mens wel dagelijks worstelt. Hoe lekker warm is je bed als de wekker luidruchtig meldt dat het tijd is om naar het werk te gaan? Hoe verleidelijk is dat nieuwe paar schoenen, terwijl je nog genoeg schoenen hebt?

De strijd tussen rede en begeerte is misschien wel het belangrijkste thema van filosofen en uitgewerkt door een reeks beroemde denkers, zowel christelijk geïnspireerd (Paulus, Augustinus, Luther) als meer werelds (Kant, Schopenhauer, Freud). Bovenal heeft dit diepe menselijke conflict geleid tot de prachtigste literatuur en muziek. 

Rede en begeerte vechten om voorrang. Begeerte komt vaak als winnaar uit de bus.

Begeerte is vaak de winnaar

Ook nu vechten rede en begeerte om voorrang. Begeerte komt vaak als winnaar uit de bus. We weten best dat we onze grondstoffen uitputten. Ook dat er regenwouden met voetbalvelden tegelijk worden gekapt en dat vliegen leidt tot veel CO2-uitstoot waarmee we de opwarming van de aarde versnellen. Volgens rekenmodellen stevenen we af op een gemiddelde temperatuurstijging van 4 graden aan het einde van deze eeuw. Dit heeft desastreuze gevolgen voor aarde en mensheid. Toch geven we toe aan onze begeertes, omdat het verlangen naar die nieuwe televisie, elke dag een stukje vlees en die goedkope zonvakantie groter is dan ons gezonde verstand.

Passie of rede?

De mens lijkt gevangen te zitten tussen Scylla en Charybdis, zoals Homerus schreef in de Odyssee en The Police zongen in Wrapped Around Your Finger. Juist op dit punt schiet de filosoof Plato ons te hulp.  Deze filosoof zegt dat er nog een derde speler betrokken is bij het conflict tussen verstand en begeerte. Dat is onze thumos, meestal vertaald als geest of bezieling. Thumos is de passie die in ons zetelt, de drive en het enthousiasme voor de goede zaak. Het is het doorzettingsvermogen om te zoeken naar oplossingen voor ogenschijnlijk onoplosbare problemen. Zoals Plato zelf schreef in De Staat gebruikt de ware mens zijn thumos als hij ‘vasthoudt aan de bevelen van de rede over wat hij wel en niet zou moeten doen, ondanks het plezier of de pijn’.

Plato laat zien dat ieder mens zijn of haar trots, ambities en drijfveren kan gebruiken voor een hoger en nobel doel

Onrecht

Thumos is de stem van onze assertiviteit, die spreekt als onze grenzen overschreden worden of iemand ons of onze naasten onrecht aandoet. Volgens de hedendaagse Duitse filosoof Peter Sloterdijk is het belangrijk dat we ons in het Westen bewuster worden van onze passie en drive en die verder ontwikkelen. Deze zijn namelijk ondergesneeuwd door rede en begeerte. Dat is doodzonde, want ze kunnen ons tot grootse daden aanzetten. Daarmee zijn we terug bij de filosoof uit het oude Athene. Plato laat zien dat ieder mens die zijn of haar trots, ambities en drijfveren kan gebruiken voor een hoger en nobel doel, weerstand kan bieden aan sterke begeertes en de rede kan laten zegevieren. 

Ieder mens bezit thumos, de bezieling om voor de goede zaak te vechten

Duurzaam

In het boek Plato Tackles Climate Change laat Matthew Pye precies zien hoe de oude Griekse wijsgeer ons uit deze klimaatcrisis zou hebben geleid. In de eerste plaats zou hij ons hebben voorgehouden dat we snel rationele wetten moeten maken. Wetten die een verdere uitstoot van broeikasgassen en het uitputten van de aarde verbieden. Hij zou ons ook duidelijk hebben gemaakt dat veel mensen deze wetten zullen ervaren als een beperking van hun vrijheid om naar hartelust te consumeren, en dat politici en media dit gevoel zullen aanwakkeren. 

Om fake nieuws, weifelachtige bestuurders en klimaatsceptici buitenspel te zetten zijn hoofd en hart niet voldoende, zou Plato ons hebben ingeprent. We moeten onze thumos aanspreken en vertrouwen op de moed, bezieling en passie van jongeren, ouders en grootouders die de politiek dwingen deze prachtige wereld met zijn biodiversiteit te redden en ons ongebreidelde consumentisme te vervangen door een cultuur waarin meer duurzame waarden, gemeenschap en natuur centraal staan.

Je emoties verheffen naar een spiritueel niveau

‘Ik wil meer en ik wil het nu’, die gedachte domineert onze materialistische cultuur. De filosoof Plato weet die gedachten en emoties naar een spiritueler niveau te verheffen. Dat is een positieve boodschap in een tijd waarin populistische politici vooral op de korte termijn en de belangen van hun eigen electoraat gericht zijn, maar ook van media die achter elke hype aanhollen of feiten verdraaien. Plato maakt ons duidelijk dat ieder mens thumos bezit, de bezieling om voor de goede zaak te vechten. Uit de hedendaagse wetenschappelijke kennis blijkt tot slot dat je voor een succesvolle en geweldloze ‘volksopstand’ slechts 3,5 procent betrokken burgers nodig hebt. Mensen die het niet langer accepteren en zeggen: ‘Genoeg is genoeg!’ Zo zorgt meer thumos bij een klein deel van alle mensen voor hoop in deze kwestie die zo adembenemend angstaanjagend is.

Tekst Rutger Vahl en Matthew Pye

Lees ook: Luister naar je geweten